Czy darowanie majątku wybranej osobie pozbawia prawa do zachowku najbliższych członków rodziny darczyńcy?

Dowolność w wyborze kręgu spadkobierców testamentowych.

Jak wiadomo, w testamencie przyszły spadkodawca może w dowolny sposób rozporządzić majątkiem na wypadek śmierci m.in. poprzez przekazanie go wybranym przez siebie osobom (np. opiekunowi, czy jednemu dziecku) i pominięcie w nim najbliższych (biorąc pod uwagę więzy krwi) członków rodziny, takich jak dzieci, czy małżonek.

Zachowek jako instytucja chroniąca spadkobierców ustawowych przed pozbawieniem ich prawa do udziału w masie spadkowej.

Instytucją chroniącą w/w spadkobierców ustawowych przed utratą prawa do dziedziczenia majątku zgromadzonego przez najbliższego członka rodziny  jest zachowek. Prawo do zachowku przysługuje małżonkowi, dzieciom spadkodawcy oraz jego rodzicom (pod warunkiem, że byliby oni powołani do spadku, jeśli spadkodawca nie sporządziłby testamentu). Wiąże się ono z  ich uprawnieniem  do dochodzenia po śmierci spadkodawcy kwoty, odpowiadającej udziałowi w spadku, który przypadłby im, gdyby dopuszczeni oni zostali do dziedziczenia ustawowego. Zachowek co do zasady wynosi 1/2 wartości udziału spadkowego.  Wyjątkowo (w przypadku małoletnich lub trwale niezdolnych do pracy) stanowić on może równowartość 2/3 wartości spadku, który małżonek, dzieci lub rodzice spadkodawcy odziedziczyliby jako spadkobiercy ustawowi.

Dość powszechną jest przy tym sytuacja, w której przyszyły spadkodawca podejmuje decyzję o przekazaniu majątku jednej wybranej przez siebie osobie, w następstwie czego sporządza testament, w którym pomija on niektórych lub wszystkich najbliższych członków rodziny (dzieci, małżonka, rodziców). W takiej sytuacji spadek, jaki odziedziczy spadkobierca testamentowy, obciążony będzie roszczeniami o zapłatę zachowku na rzecz pominiętych w testamencie spadkobierców ustawowych. W praktyce zatem spadkobierca testamentowy zobowiązany będzie do zapłaty osobom uprawnionym do zachowku równowartości ½ lub 2/3 udziału w masie spadkowej, jaką w/w osoby odziedziczyłyby, gdyby nie doszło do dziedziczenia testamentowego.

Darowizna jako próba ominięcia przepisów o zachowku.

Zdarza się również, że aby uniknąć sytuacji, w której spadek obciążony zostanie roszczeniami o zapłatę zachowku, przyszły spadkodawca całość swojego majątku darowuje wybranej przez siebie osobie, w następstwie czego osoby najbliższe praktycznie pozbawione zostają prawa do dziedziczenia zgromadzonych przez niego rzeczy i praw, przedstawiających wartość.

Darowizna nie pozbawia najbliższych prawa do zachowku.

Czy taki sposób rozporządzenia majątkiem faktycznie uniemożliwia dochodzenie zachowku najbliższym członkom rodziny, którzy w następstwie dokonanych darowizn pozbawieni zostaną prawa do udziału w majątku spadkodawcy, pomimo łączących więzów krwi? Czy stanowi on skuteczny sposób obejścia przepisów o zachowku?

Otóż, co do zasady nie.

Pamiętać bowiem należy, że darowizny wliczane są do wartości masy spadkowej, przy czym najbliżsi członkowie rodziny (małżonek, dzieci i rodzice), którzy w następstwie darowizn dokonanych przez spadkodawcę pozbawieni zostali prawa do udziału w spadku, będą uprawnieni do domagania się zapłaty zachowku od osoby,  której spadkodawca darował wartościowe składniki zgromadzonego za życia majątku.

Warto przy tym dodać, że:

• obdarowany będzie zobowiązany do zapłaty zachowku w granicach wzbogacenia, spowodowanego darowizną tzn. w sytuacji w której w jego majątku znajdował się będzie bądź przedmiot umowy darowizny, bądź rzecz uzyskana w zamian (np. nieruchomość zakupiona za środki pochodzące z tytułu sprzedaży nieruchomości darowanej przez przyszłego spadkobiercę);
• jeśli sam obdarowany należy do najbliższego kręgu spadkobierców ustawowych, ponosił on będzie odpowiedzialność względem uprawnionych do zachowku do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek;
• jeśli na skutek darowizny, małżonek, dzieci, ewentualnie rodzice pozbawieni zostaną po śmierci darczyńcy prawa do odziedziczenia odpowiedniej części zgromadzonego przez niego majatku, będą oni uprawnieni do dochodzenia zapłaty zachowku od obdarowanego niezależnie od tego, czy wymieniony sporządził testament, czy też nie.

Wyjątek od zasady, że darowizna nie pozbawia najbliższych prawa do zachowku.

Mogą natomiast „spać spokojnie” osoby, które uzyskały:

• darowiznę przed dziesięciu laty, liczonymi od dnia śmierci darczyńcy, oraz
• drobne darowizny, zwyczajowo w danych stosunkach przyjęte (np. zwyczajowej wartości prezent na urodziny).

Do obdarowanych w/w kategoriami darowizn, dokonanych za życia przyszłego spadkodawcy, nie mogą zostać skierowane roszczenia o zapłatę zachowku po jego śmierci.

Wykorzystano fotografię autorstwa Jesicca Bly, dostępną w serwisie pexels.com.